تاریخ فرهنگی درهم تنیدگی تاریخ و فرهنگ نیست، فرهنگ موضوعی برای تاریخ است - وبلاگ چارگون

به گزارش وبلاگ چارگون، از مجموعه سخنرانی های پژوهشکده تاریخ ایران به مناسبت هفته پژوهش نشست تاریخ فرهنگی (2) پیشینه، شرایط کنونی و منظره آینده با دبیری دکتر محمدامیر احمدزاده در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به صورت برخط برگزار گردید. مصطفی مهرآئین، فاطمه براتلو و بعلاوه هانو سلمی Hannu Salmi در این نشست سخنرانی کردند.

فاطمه براتلو، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: اکنون تاریخ در جایگاه یک علم، یک برساخت قابلیت بیشتری برای رشته تاریخ در مطالعه و شناخت پدیده های فرهنگ اجتماعی فراهم آورده است. امروز این نگاه وجود دارد که یک مورخ فرهنگی در عین حال یک مورخ اجتماعی هم هست بر عکس هر مورخ اجتماعی در عین حال یک مورخ فرهنگی هم می تواند باشد. در عمل هر دو تاریخ اجتماعی و تاریخ فرهنگی حتی اگر از عناصر متفاوتی تکیه نمایند حتی اگر از حیث روش شناسی، روش های متفاوتی را در پیش بگیرند اما همیشه به شیوه های راهبردی به هم مربوط هستند و بر هم تاثیرگذار.

رونق مجدد تاریخ فرهنگی

او با اشاره به بعضی آثار مکتوب درباره تاریخ فرهنگی در ایران و دنیا اضافه نمود: اگر بخواهیم یادآور شویم که بحث تاریخ فرهنگی چیست؟ پیتر برک که کتابی معروفی به همین نام دارد، معتقد است رویکرد بین رشته ای دو حوزه اصلی علوم انسانی تاریخ و فرهنگ با هم اتصال یافتند و پیش آمدند اما وقتی تاریخِ تاریخ فرهنگی را وقتی مرور می کنیم حکایت از این دارد که تاریخ فرهنگی ابداع یا کشف جدیدی نیست و تاریخ نگاری هایی که درباره فلسفه، نقاشی و ادبیات وجود دارد یا تاریخ هایی که مربوط به فرهنگ انسانی و فرهنگ ملل است و از ملت ها سخن گفته است درمی یابیم که در واقع تاریخ فرهنگی یک رونق مجددی در شکل امروزین خودش پیدا نموده است.

نمونه ای از این کارها یا نگاه را در کارهای نوربرت الیاس شاهدش هستیم یا کارهایی که مربوط به بوکهارت است یا کارهایی که در کشور اجرا شده است، تاریخ اجتماعی ایران مرتضی راوندی یا کتاب ایران پیش از سرمایه داری عباس ولی یا از کارهای متاخرتر می توانیم به کتاب حیات مالی ایرانیان در دوره مشروطه نوشته سمیه توحیدلو که در همه آنها درهم تنیدگی سطح زندگی روزمره و امور فرهنگی در امر تاریخی محسوس است.

این پژوهشگر مطرح کرد: اگر بخواهم عرایضم را جمع بندی کنم تاریخ فرهنگی در کنار سایر الگوهای موجود یک رویکرد به تاریخ نگاری است که توانسته نقش تاثیرگذاری را در تحلیل و تحولات گفتمان تاریخی چند دهه اخیر ایفا نماید. در اینجا می توانیم از شاخصه هایی نام ببریم که به واسطه آنها می توانیم اندازه این درهم تنیدگی را محک بزنیم. در رویکرد تاریخ فرهنگی واقعیت برساخته گفتمان ها، واقعیتی پذیرفته شده است.

براتلو درباره رویکرد تاریخ فرهنگی در جامعه ایران گفت: مساله پژوهش در این رویکرد به وسیله های مشترک در زندگی روزمره برخاسته می گردد و واحد تحلیل در این رویکرد کنش مردم عادی و ذهنیت آنها در داستان های عامیانه، خاطرات شان، نامگذاری ها، فتوت نامه ها، تصاویر و سایر اسنادی که به نوعی بخش هایی از زندگی روزمره را به تصویر کشیدند. صورت بیرونی این کنش ها در خاطره یا حافظه جمعی تاثیرگذار است در این که ما چگونه خاطرات را به یاد بیاوریم یا حتی چگونه آنها را فراموش کنیم.

تاریخ فرهنگی، تاریخ فرهنگ نیست

مصطفی مهرآئین، سخنران بعدی این نشست گفت: به نظرم تاریخ فرهنگی درهم تنیدگی تاریخ و فرهنگ نیست یا نظریه های فرهنگ را به شکل کلی بیان کنیم، این گونه نیست. در واقع تاریخ فرهنگی ادبیات خاص خودش را دارد که سعی می کنم آن را شرح دهم. اگر بخواهم یک ادعای کلی طرح کنم که قدری عجیب باشد باید بگویم تاریخ فرهنگی چیز جزء نظریه فرهنگ نیست اما نه به این معنی که تاریخ فرهنگی نظریات فرهنگی و در واقع سخن گفتن از نظریات فرهنگی باشد، منظورم این است که در واقع تاریخ فرهنگی آخرین تحولی است که در حوزه مطالعات تاریخی شکل گرفته و متاثر از آخرین مطالعات و نظریه ها در حوزه فرهنگ است.

او اضافه نمود: به این معنای کلی می توان گفت در واقع تاریخی فرهنگی چیزی از جنس خود نظریه های فرهنگ است اما حالا با تفکیکی که انجام می دهم سعی می کنم نشان دهم که بحث چگونه باید پیش رود که بحث روش گردد و دچار سردرگمی نشوید. وقتی از تاریخ فرهنگی حرف می زنیم با این نکته روبرو هستیم این که بگوییم فرهنگ موضوعی برای تاریخ شده است، این چیزی است که خانم دکتر براتلو می گفتند که تاریخ اجتماعی، تاریخ سیاسی، تاریخ زنان و امثال آن و یک کلمه تاریخ را کنارش بگذاریم مثلا به نام تاریخ زنان یا تاریخ اجتماعی یا تاریخ سینما؛ این تاریخ فرهنگی نیست. این که بگوییم فرهنگ موضوعی شد برای تاریخ درست نیست. تاریخ فرهنگی، تاریخ فرهنگ نیست و کلا اشتباه است.

این استاد دانشگاه با ذکر مثال هایی به تبیین مفهوم تاریخ فرهنگی پرداخت و در سرانجام مطرح کرد: بنابراین تاریخ فرهنگی یعنی تاریخی که به ما یاری می نماید که یک پدیده را در هر جامعه ای از منظر تحولات زبانی قرائت کنیم و به وسیله آن ساختارهای زبانی یاری می نماید تا بتوانیم با خودمان، دنیا و طبیعت به اشکال متفاوت وارد رابطه شویم.

چالش ها و فرصت های تاریخ فرهنگی

هانو سلمی Hannu Salmi)) از دانشگاه فنلاند در سخنانی نسبت میان تاریخ و فرهنگ را به عنوان دو مقوله اصلی مورد آنالیز قرار داد و درباره رویکرد انسان شناسی به تاریخ فرهنگی، سمبل ها و نمادها که نقش مهمی در معناکاوی در تاریخ فرهنگی دارند بحث کرد. در نهایت درباره چالش ها و فرصت های تاریخ فرهنگی در آینده سخن گفت و شرایط تاریخ فرهنگی در شرایط امروز که می تواند از موضواتی چون طبیعت و تاریخ بهره بگیرد. بعلاوه سعی کرد تاریخ فرهنگی را در دانشگاه تورکو فنلاند معرفی کند و درباره کتاب آخرش سخن گفت که تاریخ دنیا غرب را از منظر فرهنگ مورد بحث و آنالیز قرار داد.